مدارس خیرات خان و میرزا جعفر؛ دانشگاه‌هایی به قدمت صفویه

درخت تناور دانشگاه «علوم اسلامی رضوی» که در دل حرم سقف و ستون خورده، در واقع از ریشه‌های در خاک مانده دو مدرسه قدیمی آب می‌خورد که قدمتشان به عهد صفوی در مشهد می‌رسد.

 دو مدرسه تخریب شده که این روزها تنها بخشی از معماری‌شان در دل دانشگاه علوم اسلامی رضوی به یادگار مانده و اندک کاشی‌های معرق هفت‌رنگ بقا یافته‌شان بر دیوارهای فرسوده، تنها شاهدانِ شکوه گذشته آن‌ها هستند. 

روز دانشجو سببی شده تا در ادامه این سطرها، ضمن بررسی مراحل ساخت تنها دانشگاه داخل حرم مطهر به تاریخ این مدارس هم اشاره کنیم، روایت خشت‌هایشان را بخوانیم و قصه خاموش مانده در نقش ایوان‌هایشان را بشنویم.

اهمیت این مدارس برای مشهد

در مکتوبات قدیمی نام دو مدرسه «خیرات خان» و «میرزا جعفر» که اتفاقا در حوادث غریب و بزنگاه های ارض اقدس همیشه درهایشان برای پناه و تحصن به روی مردمِ ملول از جور والیانِ ظالم باز بوده است، را بسیار می توان دید که یکی از آن ها، ماجرای توپ بندی حرم به سال1330هجری‌قمری است.

 روایت است در این روز و هنگامه، روس ها 140 زن و مرد را دستگیر می کنند و ضمن غارت حرم مطهر، در محوطه مدارس میرزا جعفر، خیرات خان و مدرسه بالاسر، برای چند ساعتی آن‌ها را توی سرما به بند می کشند و شکنجه می کنند، آن چنان که حتی به آن ها اجازه قضای حاجت یا وضو گرفتن و نماز خواندن هم نمی دهند.

روس ها 140 زن و مرد را دستگیر می کنند و ضمن غارت حرم مطهر، در محوطه مدارس میرزا جعفر، خیرات خان و مدرسه بالاسر، برای چند ساعتی آن‌ها را توی سرما به بند می کشند و شکنجه می کنند

همچنین در نخستین خبر مطبوعاتی از این مدارس که در جراید روزگار مظفرالدین شاه چاپ شده، آمده است که وضعیت این مدارس هیچ خوب نیست. ماجرا از این قرار است که یک دلسوز تاریخ برای مدیر روزنامه «چهره نما» در 30جمادی الثانی 1323 هجری قمری می نویسد که حجره های این مدارس را آستانه برای مشاغل مختلف و دونی به اجاره داده و شکایت کرده که این کار توهین به قداست حرم مطهر است.

 او در این نامه پرسوز و گذار ابتدا از گوهرشادخاتون و پریزادخاتون نام می برد که با چه همتی چنان مسجد و مدرسه باشکوهی ساخته اند و بعد هم بر بی غیرتی خود و دیگر مردم نفرین می فرستد که چرا نتوانسته اند این مکان ها را از آلودگی پاک کنند. در بخشی از این نامه سرگشاده آمده است: «آه اگر بخواهم شرح دهم، مثنوی چندان شود که چل شتر/ گر کشد عاجز شود از بار پُر. همت یک زن مسلمان در راه دین چنان بوده که اگر به میزان مخارج و قیمت موقوفات آن ها رسیدگی شود، کرورها خواهد شد.

 همچنین سایر مدارس، مثل مدرسه میرزا جعفر و خیرات خان و عباسقلی خان و فاضل خان و نواب و غیره و غیره که ذکر همه آن ها مفصل است، را مردمانی متدین و باغیرت با چقدر خرج و زحمت ساختند و ما فرزندان ناخلف دخل آن ها را بی شرمانه صرف مشتهیات خود کرده ایم. 

سکوهای درب صحن مقدس و دالان های مسجد و اطاق های مدارس را برای اندکی کسب دخل به اشخاصی خدانشناس از صراف، خراز و تریاک فروش و طبق فروش و غیره داده ایم تا با عمل خود، متصل (پیوسته) به آن دیوارهای مزین منقش و آن کاشی های بهتر از هرگونه جواهر، سنگ جفابزنند و هیچ جهالت نگویند و بشکنند و بریزند و خراب کنند و... »

از مدرسه تا ساخت دانشگاه

اسناد می گویند، ساختمانی که امروزه با نام دانشگاه علوم‌ اسلامی رضوی تابلو خورده است ، در واقع دو مدرسه تاریخی «میرزا‌جعفر» و «خیرات خان» بوده اند که از محل عواید آستان قدس رضوی به صورت دانشگاه علوم اسلامی رضوی درآمده و در تاریخ 18مرداد 1363 خورشیدی، هم زمان با تشکیل کنگره جهانی حضرت رضا(ع) رسما افتتاح شده است. اما چه می شود که این دو مدرسه تاریخی جایشان را به دانشگاه علوم اسلامی رضوی می دهند؟ برای پاسخ به این سؤال بهتر است ابتدا گذری داشته باشیم بر پیشینه و تاریخ این دو مدرسه قدیمی در ارض اقدس.

نویسندگان کتاب «مشهد در آغاز قرن چهاردهم‌خورشیدی» مکان مدرسه خیرات خان را بست پایین خیابان نوشته و گفته اند این مدرسه به سال 1057هجری قمری و در عهد شاه عباس ثانی ساخته شده است. بانی هم گویا فردی بوده به نام خیرات خان که اجل مهلتش نمی دهد پایان کار مدرسه را ببیند و پیش از پایان بنای این مکان فوت می کند. 

در نتیجه شخصی به اسم «محمدبن فتح الله» از سادات‌موسوی بانی اتمام کار می‌شود. همین نویسندگان شرح مدرسه میرزا جعفر را هم این گونه قلم زده اند: « نامش در ضمنِ ابنیه آستانه مقدسه ذکر شده است. تا سال 1312 خورشیدی که سال افتتاح خیابان فلکه جنوبی است، این مدرسه در کنار دو مدرسه فاضل خان و مدرسه نو یا صالحیه (بنا شده در سال 1303هجری قمری) بوده و  چون در مسیر خیابان مذبور واقع شده ، خراب گردیده اند.»

خیرات خان و میرزا جعفر به روایت تاریخ

به روایت سید مهدی سیدی در کتاب «سیمای‌تاریخی‌فرهنگی شهر مشهد» باقی مانده مدرسه خیرات خان که حالا در ضلع شمالی بست پایین خیابان (مجاور بنای کنونی مهمانسرای حضرتی) قرار دارد با استناد به منابع تاریخی دوره صفوی، در سال 1043 هجری‌قمری به دست یکی که از دولتمردان دربار هند ساخته می شود. برخی این خیر را از رجال دربار قطب شاهان دکن می دانند و معتقدند، خیرات خان همان کسی است که اکنون در بالای کوه قلعه کولکنده در کنار یک مسجد کوچک در حیدرآباد دکن مدفون است.

مدرسه میرزا جعفر، هم پس از مدرسه خیرات خان، دومین مدرسه ای است که در زمان سلطنت شاه عباس دوم صفوی ساخته شده است و راویان حکایت کرده اند، این مدرسه را دو برادر به نام های میرزا محمدطاهر مشهور به «وزیرخان» و میرزا محمدجعفر مشهور به «سروقد» از فرزندان میرزا محمدتقی المشهدی و اعقاب خواجه شمس الدین جوینی در سال 1059 قمری ساخته اند و در سال 1079 هم موقوفاتی را به آن اختصاص داده اند.

 مکتوبات قدیمی همچنین می گویند که «محمد باذل مشهدی» سراینده حماسه مذهبی «حمله حیدری» فرزند میرزا محمدطاهر است و اعقاب این خاندان که بالغ بر صد خانوار می شوند، اکنون(1382خورشیدی) در مشهد زندگی می کنند و نام های خانوادگی شان سروقد و سروقدی  است.

اما بنا بر وقف نامه مدرسه میرزا جعفر که در سال 1079 قمری نوشته شده است، این مدرسه در زمینی وسیع با90حجره در دو طبقه سقف و ستون خورده بوده و زیبایی چشمگیر و عجیبی داشته، آنچنان که مشهدی ها برایش قصه ها ساخته بودند. یکی از این قصه ها می گوید که سروقد و برادرش که پیش از ساخت این مدارس در دربار پادشاهان هند صاحب منصب بوده اند، پس از بازگشت به ایران، این ساختمان را با گنج بادآورده ای که در کشتی های هندی به خراسان کشانده اند، می سازند. 

همچنین کاشی های مدرسه میرزا جعفر از نوع معرق هفت رنگ بوده است که هنوز در کتابخانه و قسمت شمالی بنا چشم را به تماشا می کشد. بخشی از این کاشی ها هم در هنگام تخریب مدرسه در سال 1358خورشیدی به ساختمان مدیریت میراث فرهنگی خراسان منتقل و بر دیوار یکی از اتا ق ها نصب می شود. 

فریزر انگلیسی هم در نیمه اول سده سیزده قمری تعداد طلاب مدرسه میرزا جعفر راپنجاه تا شصت نفر نوشته است. شیخ‌حر‌عاملی که در یکی از حجره های مدرسه میرزا‌جعفر مدفون شده احتمالا از نخستین مدرسان این مدرسه بوده است. در حدود سال 1350 خورشیدی هم حاج شیخ حسن کاشی و میرزا جواد آقا تهرانی از دیگر مدرسان این مدرسه  بوده اند.

مهندس رضا دیشیدی طراح و مجری دانشگاه علوم اسلامی رضوی از دو مدرسه تاریخی خیرات خان و میرزا جعفر می گوید

هر آنچه می شد، برای حفظ این 2بنا انجام دادیم

پس از انقلاب اسلامی در زمین هایی که در قسمت شمالی مدرسه خیرات خان و مدرسه میرزا جعفر قرار داشته و در اثر تخریب منازل و بازارها در طرح تخریب فلکه بایر مانده است، ساختمانی در چهارطبقه به نام دانشگاه علوم اسلامی رضوی به وجود می آید که دو مدرسه یادشده را در دل خود حل می کند.

مهندس رضا دیشیدی، معمار آستان قدس رضوی و مجری و طراح بنای دانشگاه رضوی درباره ساخت این مجموعه می گوید: «ما هر آنچه می شد برای حفظ این دوبنا انجام دادیم. ابتدا قرار بود مدرسه میرزا جعفر تعمیر شود ولی به علت اینکه رطوبت زمین با رطوبت سقف به هم رسیده بود، تعمیر و بازسازی امکان نداشت و این فکر منتفی شد. چندی بعد طرحی تهیه کردیم، تا آن قسمت از مدرسه که هنر اصیل اسلامی در معماری اش همچنان باقی بود ( مانند سردرهای مدرسه و اتاق کتابخانه) حفظ و باقی تخریب شود.

قبل از تخریب هم از مدرسه نقشه برداری و عکس هایی هم گرفته شد تا بر طبق نقشه نخستین خود بنا شود که شد و مانند اول از کار درآمد

قبل از تخریب هم از مدرسه نقشه برداری و عکس هایی هم گرفته شد تا بر طبق نقشه نخستین خود بنا شود که شد و مانند اول از کار درآمد. این مدرسه سال ها متروک و غریب بود و پیش از انقلاب اسلامی به صورت انبار آستان قدس درآمده بود. هر کس می خواست آن را بسازد، اداره باستان شناسی به بهانه هایی جلوگیری می کرد نه خودش آن را می ساخت و نه می گذاشت دیگران آن را بسازند ولی بعد از سال1357 دیگر آن سدها شکست و موانع بر طرف شد و اینک مدرسه به صورتی مجلل معمور و آباد شده است.

 در این مجموعه بیش از دویست اتاق، هجده کلاس درس، آمفی تئاتر، سالن اجتماعات، سالن غذاخوری، قسمت اداری یک مسجد و باقی متعلقات یک دانشگاه کامل را داراست. مدرسه خیرات خان که ساده بود و نمای هنری نداشت، آن هم مانند مدرسه میرزا جعفر تخریب شد و از نو ساختیم که در نهایت به صورت یک مجموعه درآمد و اکنون به نام دانشگاه علوم اسلامی رضوی شناخته می شود.

• منبع: گفت وگوی مرحوم عزیزالله عطاردی با مهندس دیشیدی در کتاب تاریخ آستان قدس رضوی